Εσύ είσαι με τον Καζαντζάκη ή με τον Θερβάντες;

Πριν σας εξηγήσω το ερώτημα του τίτλου, να παίξουμε ένα παιχνίδι; Διαβάστε αυτό το μικρό απόσπασμα από ένα καταπληκτικό δοκίμιο, και προσπαθήστε να βρείτε την λέξη που λείπει. Είναι η ίδια λέξη, τρεις φορές μέσα στο κείμενο, που την έχω επίτηδες αφαιρέσει και την έχω αντικαταστήσει με αποσιωπητικά.

Ο …, αντίθετα από τους Βορειοαμερικανούς και όλους σχεδόν τους Ευρωπαίους, δεν ταυτίζεται με το Κράτος. Αυτό μπορεί να οφείλεται στην περίσταση ότι, σε τούτη τη χώρα οι κυβερνήσεις είναι συνήθως χείριστες ή στο γενικότερο γεγονός ότι το Κράτος είναι μια αδιανόητη αφηρημένη έννοια. Ένα είναι βέβαιο: ο … δεν είναι πολίτης. Είναι άτομο. Αφορισμοί όπως αυτός του Χέγκελ: «Το Κράτος είναι η πραγμάτωση της ηθικής ιδέας» του φαίνονται άνοστα αστεία. Οι ταινίες του Χόλλυγουντ έχουν κατ’ επανάληψη υποβάλει στο θαυμασμό μας την περίπτωση ενός ανθρώπου (κατά κανόνα δημοσιογράφου) που επιζητεί να συνδεθεί φιλικά μ’ έναν εγκληματία, προκειμένου μετά να τον παραδώσει στην αστυνομία. Ο …, για τον οποίο η φιλία είναι πάθος και η αστυνομία μια μαφία, δεν τον καταλαβαίνει αυτόν τον «ήρωα» και τον θεωρεί παλιάνθρωπο. Συμφωνεί με τον Δον Κιχώτη ότι «καθένας κουβαλάει την αμαρτία του» κι ότι «δεν πάει στους καθωσπρέπει ανθρώπους να γίνονται δήμιοι των άλλων εκεί που δεν τους σπέρνουν».

Το παραπάνω είναι απόσπασμα από το δοκίμιο με τίτλο «Ο κακόμοιρος ο ατομικισμός μας» - του Χόρχε Λουίς Μπόρχες από το βιβλίο «Δοκίμια Ι», εκδόσεις Πατάκη, μετάφραση Αχιλλέα Κυριακίδη.

Και πάω στοίχημα ότι πολλοί από σας, ψάχνοντας να βρείτε την λέξη που λείπει, σκεφτήκατε πως είναι η λέξη «Έλληνας». Δεν είναι. Είναι η λέξη «Αργεντινός», αλλά είναι εντυπωσιακό το πόσο μοιάζουν σε όλα όσα περιγράφει ο Μπόρχες οι Έλληνες με τους Αργεντινούς. Η γενικευμένη ανομία άλλωστε στην χώρα ήταν αποτέλεσμα της πεποίθησης του Έλληνα ότι το να διαμαρτυρηθείς για την βρωμιά του διπλανού σου είναι ρουφιανιά – άσε που δεν θα βρεις και το δίκιο σου ποτέ αφού το Κράτος είναι εχθρός σου.

Ο Έλληνας λατρεύει να νιώθει τον εαυτό του ως Δον Κιχώτη, που πολεμάει με τους ανεμόμυλους ξέροντας πως δεν μπορεί να κερδίσει τη μάχη. Γι’ αυτό βάζει για λίγο στην άκρη τον δονκιχωτισμό του, κάνει μικρο- ή μεγαλο-παγαποντιές, κατανοεί τις αμαρτίες των γύρω του και λέει στον εαυτό του πως «το σύστημα» τον εμπόδισε να φτιάξει τον κόσμο που ονειρευόταν. Ο Έλληνας λατρεύει έστω και ασυνείδητα τον Θερβάντες, χωρίς όμως να αντιλαμβάνεται πως ο δον Κιχώτης είναι αριστούργημα επειδή κουβαλάει την μηδενιστική ειρωνεία του δημιουργού του. 

Κι όμως, ο συγγραφέας που όλο το έργο του θαρρείς στέκεται «απέναντι» στον Θερβάντες είναι Έλληνας. Ο Νίκος Καζαντζάκης, που είχε μελετήσει τον Θερβάντες και έχει γράψει σενάριο και ποίημα πάνω στον δον Κιχώτη, με το έργο του καλεί τον άνθρωπο να σώσει στ’ αλήθεια τον κόσμο. Όχι να νομίσει πως το κάνει, χαμένος μέσα στις παραισθήσεις του, εξευτελιζόμενος σε κάθε του προσπάθεια, αλλά να ανέβει επίπεδο ώστε να το κάνει στ’ αλήθεια – κι αν ο κόσμος δεν σωθεί, να νιώθει πως είναι προσωπική του ευθύνη που δεν σώθηκε.

Ο λογισμός του Καζαντζάκη, παρά την απολύτως ελληνική ταυτότητα της γραφής του, είναι λογισμός βορειοευρωπαίου ή Αμερικάνου – αυτός ο συνδυασμός Ελλάδας και δυτικού τρόπου σκέψης είναι που τον κάνει τόσο παγκόσμιο.